مسیر طالبی: سفرنامه­ ی میرزا ابوطالب خان

مطالعه‌­ی سفرنامه‌­ها توفیق و لذتی دوچندان است. چرا که هم آگاهی از اوضاع و احوال گذشته را از طریق منابع دسته اول و بی‌­واسطه، که برای پژوهشگران تاریخی نعمتی کمیاب است، در پی دارد و هم این­که به‌­وسیله­‌ی این منابع می­توان دایره­‌ی لغات خود را گسترش بخشیده و از وجه ادبی آن­ها نیز بهره­‌مند شد. در ادبیات فارسی به لطف تمدن دیرینه و باسابقه­‌ی ایران که همواره برای تجار و گردشگران داخلی و خارجی جذابیت­‌های خاص خودش را داشته است. برای همین ادبیات ما در سفرنامه از غنای قابل توجهی برخوردار است. این سفرنامه‌­ها هم گزارش خارجی­‌ها و ایرانیانی است که از اوضاع و احوال داخل ایران نوشته‌­اند و گزارش ایرانیانی است که مشاهدات خود را از سفرهایی که به کشورهای خارجی داشته‌­اند. در این میان کتاب «مسیر طالبی» نوشته­‌ی ابوطالب محمد اصفهانی یکی از جذاب­ترین این سفرنامه­‌هاست.

ابوطالب بن محمد اصفهانی تباری ایرانی داشت و در دامان یکی از حکمرانان مسلمان هند پرورش یافته­ بود. آن­طور که از نوشته­‌های ابوطالب برمی­‌آید گویا پدرش در زمان نادرشاه مرتکب خطایی شده و از هراس مجازات به هند گریخته و پس از مدتی در اثر شایستگی و جدیتی که از خود نشان داده صاحب منصب شده است. هندی که ابوطالب در آن بزرگ شد، درگیر جنگ داخلی و فتنه­‌ی بریتانیایی بود که آن زمان در پوشش کمپانی هند شرقی این کشور را به استعمار خود درآورده بود. وی مانند پدر خود تیزهوش و زمان­شناس بود و زبان­‌آوری خاص خود را داشت و همین­‌ها سبب شد تا صعود او از پله­‌های ترقی و قدرت فراهم شود.

این سفرنامه حاصل سفر دور و دراز و اقامت طولانی­‌مدت نویسنده در کشورهای فرانسه و انگلیس و امپراتوری عثمانی است. می­‌توان گفت مشاهدات ابوطالب از اولین­‌های مواجه‌­های ایرانی­‌ها با تمدن جدید و مفاهیمی چون فراماسونری و آزادی و قانون و پارلمان و چیزهایی شبیه روزنامه و چهابه (ابزار چاپ) است.

ماجرای دلیل سفر ابوطالب به فرنگ چنین بوده که وی در دوران جوانی، بر اثر جاه­‌طلبی و بی­‌تجربگی، به خدمت کمپانی هند شرقی درمی‌­آید و در زمره­‌ی کارگزاران آن قرار می­‌گیرد. بر اساس نوشته‌­های خود ابوطالب، در همان زمان با تحریک فرماندار انگلیسی با یکی از راجه­‌های هندی درگیر می­شود و در نهایت راجه‌­ی بخت­‌برگشته توسط عوامل انگلیسی به قتل می‌­رسد. پس از این به­‌خاطر خوش‌­خدمتی‌­های ابوطالب، از جانب حامی انگلیسی­‌اش به این کشور فراخوانده می­‌شود. نویسنده­‌ی این کتاب که انتظار داشته هنگام رسیدن به انگلیس با هدایا و خلعت­‌های فراوان روبه­‌رو شود؛ خیال­‌های بسیاری در سر می‌پروراند، اما تمام این خیال­‌ها و آرزوها پس از رسیدن وی به کشور خارجی نقش برآب می‌­شود و معلوم می‌­شود که خبری از پاداش کلان نیست. اما این ماجرا هم باعث نمی­‌شود که ابوطالب آرام بگیرد و به خدمت در دستگاه کمپانی هند شرقی ادامه می­‌دهد و در نهایت ماجراجویی­‌هایش باعث انزوای وی می‌شود. دیری نمی‌­پاید که شرق­‌شناسی انگلیسی به او توصیه می‌­کند تا دوباره به لندن بازگردد و داد خود را بازستاند و همین بازگشت می­‌شود سفر پرماجرای او که سیصد و پنجاه روز طول می­‌کشد. دل­‌جویی از ابوطالب در لندن به­‌جایی می­‌رسد که لقب «شاهزاده­ی پارسی» را به او می­‌دهند.

غلامحسین یوسفی درباره­‌ی این سفرنامه نوشته، تعدد ترجمه­‌های خارجی از این سفرنامه نشانه­‌ی شهرت و اهمیت آن است. هم­چنین ایرج افشار گفته:

«مسیر طالبی از آثار معروف اواخر قرن دوازدهم هجری در خصوص معرفی اروپاییان به مردم فارسی­‌زبان است. این کتاب توسط یک ایرانی اصفهانی که در هند صاحب جاه و مقام بود نگارش یافته و از حیث اسلوب نگارش فارسی و جهات ادبی واجد اعتبار و دقت و اعتنا است.»

در بخشی از کتاب که عنوانش «رذائل انگلش» است می­خوانیم:

عدم اعتقاد ایشان به ملت (منظور همان مذهب است) و معاد و میل ایشان به طرف فلسفه است، اثر آن در کمینه­‌های ملک –که عدم دیانت بوده باشد- زیاده از دیگر ملک­‌ها در هر وقت یافت می­‌شود. با آن­که از مخالفت قانون ترس تمام دارند همین که قابو (به معنای فرصت) به مال کسی به وجهی یافتند درنمی­‌گذرند…»