چشم در برابر چشم
مجازات قصاص از نظر لغوی به معنای تلافی و انتقام گرفتن است.
قصاص در لغت به معنای پی‌گرفتن چیزی و تعقیب آن است. در اصطلاح فقهی و حقوقی، قصاص یعنی مجازات مرتکب جرم به همان نحوه ارتکاب جرم توسط او.
مجازات قصاص یکی از مجازات‌های اسلامی است که در شریعت اسلام برای برخی جرایم خاص در نظر گرفته شده است. قصاص به معنای عدالت و برابری است و به جرایمی مانند قتل عمد، جنایت بر عضو و صاحب دین اشاره دارد.
مجازات قصاص چیست؟
از دیدگاه حقوقی، مجازات قصاص به این شرح تعریف می‌شود:
قصاص در حقوق کیفری اسلامی، به معنای اعمال مجازات مشابه جرم توسط دولت یا ولی‌امر بر مرتکب جرم است. به‌عبارت‌دیگر، قصاص یعنی اعمال مجازات مساوی با جنایت توسط مقام قضایی برای متهم جرم. برخی ویژگی‌های مجازات قصاص از نگاه حقوقی عبارت‌اند از:
۱. تناسب مجازات با جرم: در قصاص، مجازات باید با جنایت ارتکابی متناسب باشد، بدین معنا که مجرم باید همان ضرر یا آسیبی را که به قربانی وارد کرده است، متحمل شود.
۲. اعمال مجازات توسط دولت: اجرای قصاص باید توسط مقام قضایی یا ولی‌امر انجام شود و افراد حق انتقام‌جویی شخصی ندارند.
۳. تأکید بر عدالت: قصاص به‌عنوان یکی از اصول مهم عدالت کیفری در اسلام مطرح است که ضامن برقراری عدالت است.
۴. امکان گذشت: در برخی موارد، اولیای دم می‌توانند از قصاص گذشت کنند و مجرم را ببخشند.
شرایط مجازات قصاص
در فقه و حقوق اسلامی، مجازات قصاص دارای چند شرط اصلی است که عبارت‌اند از:
۱. عمدی بودن جرم:
شرط اساسی برای اعمال قصاص، عمدی بودن جرم توسط مرتکب است. یعنی مرتکب باید با قصد و اختیار، جنایت را انجام داده باشد.
در صورت جنایت غیرعمدی مثل ضرب و جرح منجر به بخیه که شامل دیه بشود، قصاص جایز نیست و مجازات دیه خواهد بود. البته به هر دلیلی که قصاص اجرا نشود، پرداخت دیه مثلا دیه بخیه ضروری است.
۲. تساوی جنایت و قصاص:
در اجرای قصاص، باید تساوی کامل بین جنایت انجام شده و مجازات اعمال شده رعایت شود.
به‌عبارت‌دیگر، آسیبی که مرتکب به قربانی وارد کرده است، باید در کیفیت و کمیت مشابه آن را بر خود وارد کند.
۳. اولویت و ترتیب:
در اجرای قصاص باید ترتیب و اولویت رعایت شود. مثلاً در قتل عمد، ابتدا باید قصاص نفس (قتل) اجرا شود.
سپس در صورت لزوم، قصاص اعضا مانند قطع دست یا پا اعمال می‌گردد.
۴. دخالت مقام قضایی:
اجرای قصاص باید توسط مقام قضایی یا ولی‌امر انجام شود و افراد حق انتقام‌جویی شخصی ندارند.
قاضی باید همه شرایط و ضوابط را دقیقاً بررسی و رعایت کند.
انواع قصاص
در فقه و حقوق اسلامی، انواع قصاص به شرح زیر است:
۱. قصاص نفس (قتل):
قصاص نفس به معنای قتل عامدانه مرتکب جنایت توسط ولی‌دم یا مقام قضایی است.
این نوع قصاص، مجازات قتل عمد محسوب می‌شود.
۲. قصاص عضو:
قصاص عضو به معنای مجازات عضوی از بدن مرتکب جنایت است که مشابه آن را به عضو قربانی وارد کرده است.
مانند قطع دست یا پای مرتکب در ازای قطع دست یا پای قربانی.
۳. قصاص جراحت:
قصاص جراحت به معنای مجازات جراحتی است که مرتکب به قربانی وارد کرده است.
مانند ایجاد زخم یا شکستگی در بدن مرتکب مشابه آنچه به قربانی وارد کرده است.
۴. قصاص شبه‌عمد:
قصاص شبه‌عمد به مجازات جنایتی اطلاق می‌شود که عمدی نبوده؛ اما از روی خطا یا تقصیر واقع شده است.
در این حالت، مرتکب مستحق دیه است نه قصاص.
بنابراین، انواع قصاص شامل قصاص نفس، قصاص عضو و قصاص جراحت است که بر اساس نوع جنایت وارده اعمال می‌گردد.
چگونگی اجرای مجازات قصاص
مجازات قصاص در فقه و حقوق اسلامی به شرح زیر اجرا می‌شود:
۱. شناسایی جرم و مجرم:
ابتدا باید جرم و مرتکب آن شناسایی و احراز شود.
این امر از طریق تحقیقات قضایی و ارائه ادله کافی صورت می‌پذیرد.
۲. تشخیص شرایط قصاص:
پس از احراز جرم، شرایط اعمال قصاص باید بررسی شود.
شرایطی مانند عمدی بودن جرم، قصد قتل و عدم وجود موانع شرعی.
۳. طرح دعوی قصاص:
پس از احراز جرم و شرایط قصاص، اولیای دم باید در دادگاه دعوای قصاص را مطرح کنند.
این امر باید توسط مقام قضایی یا ولی‌امر صورت پذیرد.
۴. صدور حکم قصاص:
پس از بررسی ادله و شرایط، دادگاه حکم قصاص را صادر می‌کند.
این حکم باید متناسب با جرم ارتکابی و با رعایت شرایط شرعی باشد.
۵. اجرای حکم قصاص:
پس از صدور حکم، اجرای قصاص باید توسط مقام قضایی یا ولی‌امر صورت پذیرد.
این اجرا باید با رعایت شرایط شرعی و حقوقی انجام شود.
اجرای قصاص دارای مراحل شناسایی جرم، بررسی شرایط، طرح دعوی، صدور حکم و اجرای آن است که همگی باید مطابق با موازین شرعی و قانونی باشد.
مراحل صدور حکم قصاص
دادگاه برای صدور حکم قصاص طی مراحل زیر را طی می‌کند:
۱. احراز شرایط وقوع جرم قابل قصاص:
دادگاه باید شرایط شرعی و قانونی جرم قابل قصاص را احراز کند.
این شرایط شامل عمد بودن جرم، عدم وجود موجبات قهری و موارد معاف کننده از قصاص است.
۲. تشکیل هیئت‌منصفه:
در پرونده‌های قصاص، دادگاه باید هیئت‌منصفه‌ای متشکل از ۳ نفر تشکیل دهد.
این هیئت موظف است در خصوص احراز شرایط قصاص اظهارنظر کند.
۳. استماع ادله و شهادات:
دادگاه باید ادله و شواهد موجود در پرونده را به‌دقت استماع و بررسی کند.
اظهارات شهود، نظرات کارشناسان و سایر ادله مورد توجه قرار می‌گیرند.
۴. صدور حکم قصاص:
در صورت احراز شرایط قصاص، دادگاه حکم قصاص را صادر می‌کند.
این حکم باید با قید دقیق زمان، مکان و نحوه اجرای قصاص باشد.
۵. طرح اعتراض:
پس از صدور حکم قصاص، محکوم یا اولیای دم حق اعتراض به‌حکم را دارند.
چنانچه اعتراض وارد تشخیص داده شود، دادگاه حکم را نقض یا اصلاح خواهد کرد.
بدین ترتیب، دادگاه با رعایت موازین قانونی و شرعی، حکم قصاص را صادر می‌کند.
نحوه اعتراض به حکم قصاص
در صورت صدور حکم قصاص توسط دادگاه، افراد ذی‌نفع می‌توانند به این حکم اعتراض کنند. روند اعتراض به‌حکم قصاص به شرح زیر است:
۱. اعتراض از طریق تجدیدنظر:
محکوم علیه یا اولیای دم می‌توانند ظرف ۲۰ روز از ابلاغ حکم، از طریق دادخواست به دادگاه تجدیدنظر استان اعتراض کنند.
دادگاه تجدیدنظر، پرونده را مجدد بررسی می‌کند و در صورت تایید حکم قصاص یا صدور حکم جدید، قرار می‌دهد.
۲. اعتراض به قرار دادگاه تجدیدنظر:
محکوم علیه یا اولیای دم می‌توانند ظرف ۲۰ روز از ابلاغ قرار دادگاه تجدیدنظر، به آن اعتراض کنند.
دیوان عالی کشور پرونده را بررسی می‌کند و در صورت نقض قرار، پرونده را به دادگاه تجدیدنظر مربوطه ارسال می‌کند.
۳. درخواست عفو یا تخفیف مجازات:
اولیای دم می‌توانند در هر مرحله‌ای، درخواست عفو یا تخفیف مجازات حبس را ارائه کنند.
در این صورت، دادگاه موضوع را به هیئت عفو و بخشودگی ارجاع می‌دهد.
لازم به ذکر است که اعتراض به‌حکم قصاص و طی‌کردن مراحل قانونی آن، تا زمان اجرای حکم قصاص امکان‌پذیر است.
- عالی