سفرنامه تاورنیه

تاورنیه که بود؟

ژان باتیست تاورنیه، جهانگردی فرانسوی بود که در سال ۱۶۰۵ در شهر پاریس به دنیا آمد. تاورینه در خانواده‌­ای به دنیا آمد که غالبا نقشه‌­نگار و جغرافی‌­دان بودند. البته خانواده­‌ی وی اصالتا بلژیکی بودند اما از بندر آنورس به فرانسه مهاجرت کرده بودند. والدین تاورنیه در آن زمان افرادی دانشمند بودند، و همه روزه با دیگران در مورد مسائل جغرافیا به گفت­‌وگو می‌­پرداختند. تاورنیه هم از همان کودکی خواسته و ناخواسته این گفت­‌وگوها را می‌­شنید و همین سبب شد شوق سفر در او ایجاد شود. وی در جایی می‌­نویسد:

«اگر اولین تعلیم دومین تولد باشد من با میل به سفر کردن پا به جهان گذاشته­‌ام. شهرتی که پدرم در مباحث جغرافیا داشت و گفت­‌وگوهایی که بیشتر دانشمندان در حضور من با پدرم می‌­کردند و من با علاقه گوش می‌­دادم میل سفر را در من بیدار کرد.»

سفرهای تاورنیه به ایران

سفرهای تاورنیه میان سال­‌های ۱۶۳۲ تا ۱۶۶۸ میلادی صورت گرفت. سفر اول تو در زمان سلطنت شاه صفی، نوه­‌ی شاه عباس بزرگ، و سفرهای دیگرش در زمان شاه عباس دوم و شاه سلیمان (صفی دوم) بود. این شش سفر را سه سفر بازگشت از هند تکمیل کرد که یکی از طریق دریا از بندر سورت به هرمز و دوتای دیگر از طریق قندهار بود. بدین­‌گونه، او نه بار به ایران آمد.

سفر اول تاورنیه در ۱۶۳۲،  به پیشنهاد پر ژوزف آغاز شد و در اسلامبول از همراهان که عازم شامات و بیت‌­المقدس بودند جدا شد. سفر دوم در ۱۳ سپتامبر ۱۶۳۸ آغاز شد و از طریق ایالات جنوبی عثمانی، یعنی ازمیر، به مرز ایران و سپس به تبریز و در آخر به اصفهان رسید. سفر سوم از طریق بین‌­النهرین و آشور در ۶ دسامبر ۱۶۴۳ به اشفهان صورت گرفت. در سفر چهارم ر ۱۸ ژوئن ۱۶۵۱ از بندر مارسی به اسکندرون و حلب و موصل و نینوا رفت و سرانجام به اصفهان رسید. سفر پنجم در ۵ فوریه ۱۶۵۷ آغاز شد و از طریق مارسی و سپس لیورنو (در ایتالیا) به ازمیر و تبریز و اصفهان انجامید. آخرین سفر یعنی سفر ششم، در ۲۷ نوامبر ۱۶۶۳ از پاریس آغاز و از طریق ازمیر و ایروان و تبریز، در ۲۰ اکتبر ۱۶۶۴ به اصفهان ختم شد.

ویژگی­‌های نثر و قلم تاورنیه

تاورنیه در بیان آنچه دیده و نوشته دقت کافی داشته است. مسائل مختلف مربوط به راه­‌ها و روستاها و شهرهای متعدد را به خوبی و درستی توضیح می‌دهد. در طی سفرهایش با اشخاص سرشناس متعددی روبه‌­رو می­‌شود و اطلاعاتی درباره‌­ی آن­ها به دست می­‌دهد که از لحاظ تاریخی بسیار ارزشمند است. از آن جمله می­‌توان به اشخاصی چون میرزا تقی اعتماد الدوله، صدر اعظم شاه عباس اول و شاه صفی؛ محمدبیگ اعتماد الدوله، علی مرادنخان، حاکم ثروتمند و پرقدرت قندهار که از ترس شاه صفی به دربار هند پناه برد و قندهار را به هندیان تسلیم کرد؛ میرزا ابراهیم، وزیر مالیه­‌ی آذربایجان اشاره کرد.

با این همه تاورنیه فاقد قدرت تخیل شاعرانه و هنری است. زیباترین سورهای جهان را در باغ‌­های شیراز نمی­‌بیند و آثار به جا مانده­‌ی تخت‌­جمشید را جز ستون­‌هایی کهنه، بعضی سرپا و بعضی افتاده بر زمین نمی‌­داند و اصفهان را که در آن زمان یکی از بزرگ­ترین و پرجمعیت‌­ترین شهرهای جهان است به چشم یک روستا می­‌نگرد و ارزش بناهای بی­نظیر آن را درنمی­‌یابد.

چرا سفرنامه­ ها­ی تاورنیه مهم است؟

 ارزش سفرنامه­‌های تاورنیه، به خصوص آنجا که به ایران مربوط می­‌شود، در چیزی دیگر است. در وصف کشور و نوع حکومتی است که از قدیمی‌­ترین ایام تا کمتر از یک سده پیش هم­چنان یکسان مانده بود. تاورنیه هنگام اقامت در اصفهان مدام در دربار شاه رفت و آمد داشت، زیرا دربار بهترین مشتری جواهرات او بود و شاه به او محبت می­‌کرد و او را «آقا طاورنیه» می­‌نامید و آقا طاورنیه می‌­توانست شاهد رفتارهای مستبدانه شاه و درباریان با مردم باشد و در عین حال اطلاعات مفیدی از شیوه حکومتی و نظام اقتصادی کشوری که قسمت اعظم اراضی آن متعلق به شاه بود به دست آورد.

تاورنیه در مورد ایران و مردمش چه نظری داشت؟

در مجموع نظر تاورنیه در مورد ایرانیان بسیار مثبت است و معتقد است که ایرانیان از همه ملل آسیا باهوش‌­ترند و از فرنگی­‌ها در عقل و کفایت هیچ عقب نمی‌مانند. در مورد امنیت در ایران می‌­گوید برخلاف عثمانی که در همه­‌جا کاروان­‌ها در معرض تجاوز حاکمان و دزدان قرار دارند در ایران می­‌توان بدون ترس سراسر کشور را پیمود و اگر مال کسی را بدزدند حاکم موظف است که معادل آن مال را به او پس بدهد. به نظر تاورنیه مهمان­‌نوازی ایرانیان قابل ستایش است. ایرانیان دوستدار نظم و انصاف‌­اند و ذوق بسیار برای آموختن دارند. او معتقد است که «ایران در آسیا به منزله فرانسه در اروپاست.»

ترجمه­ سفرنامه تاورنیه در ایران

سفرنامه تاورنیه نخست در ۱۳۳۱ هجری قمری (۱۲۸۹ هجری شمسی) با ترجمه ابوتراب نوری (نظم‌­الدوله) به فارسی منتشر شد. کتاب اغلاط ترجمه و خطاهای چاپی فراوان داشت. چاپ دوم این کتاب به همت کتاب­فروشی تایید اصفهان و ویرایش حمید ارباب‌­شیرانی در سال ۱۳۳۶ شمسی انتشار یافت که سه بخش نخست از پنج بخش آن دارای همان غلط­‌ها و نواقص بود، زیرا در آن زمان متن فرانسه آن سه بخش در دست مترجم نبود. و تنها بخش­‌های چهارم و پنجم با متن اصلی تطبیق شده و غلط‌­ها برطرف شده بود. این کتاب که در این مطلب معرفی شد ترجمه کامل هر پنج بخش سفرنامه است که از نو صورت پذیرفته است.