واکسن چگونه عمل می کند؟
میکروب‌ها در همه جا حضور دارند، در اطراف ما و حتی در درون بدن ما. وقتی فردی که مستعد بیماری است، در معرض میکروب‌های بیماری‌زا قرار می‌گیرد، ممکن است بیمار شده و حتی بمیرد.
بدن برای مقابله با پاتوژن‌ها (میکروب‌های بیماری‌زا) راه‌های دفاعی زیادی دارد.
پوست، موکوس و مژک‌ها (موهای میکروسکوپی که با حرکت رو به بیرون مواد خارجی را از ریه‌ها خارج می‌کنند)، همگی به عنوان اولین سد دفاعی فیزیکی در مقابل میکروب‌ها عمل کرده و مانع ورود آنها به بدن می‌شوند.
وقتی پاتوژن‌ها موجب ایجاد عفونت در بدن می‌شوند، سیستم دفاعی بدن یا همان سیستم ایمنی تحریک شده و به پاتوژن‌ها حمله کرده و آنها را نابود می‌کند.
-
پاسخ طبیعی بدن
- پاتوژن باکتری، ویروس، انگل و یا قارچی است که در بدن موجب بیماری می‌شود.
- هر پاتوژن از چند زیرمجموعه تشکیل می‌شود که مختص همان پاتوژن و بیماری که ایجاد می‌کند، می‌باشد.
- به قسمتی از پاتوژن که موجب تولید آنتی‌بادی می‌شود آنتیژن گفته می‌شود.
- آنتی‌بادی‌های تولید شده در پاسخ به آنتیژنها، بخش مهمی از سیستم ایمنی هستند.
- آنتی‌بادی‌ها مانند سربازهایی از بدن در مقابل بیماری دفاع می‌کنند.
- هر آنتی‌بادی یا همان سرباز برای شناسایی آنتیژن خاصی اختصاص داده شده است.
- در بدن ما هزاران نوع آنتی‌بادی وجود دارد.
هر گاه بدن برای اولین بار با آنتیژنی مواجه می‌شود، مدت زمانی طول می‌کشد تا سیستم ایمنی پاسخ مناسبی به آن بدهد و آنتی‌بادی مخصوص آن آنتیژن را تولید کند و در این هنگام است که بدن فرد مستعد ابتلا به بیماری است.
به محض این‌که آنتی‌بادی خاص آن آنتیژن تولید شد، به کمک بقیه سیستم ایمنی، بدن تمام آنتیژنها را نابود کرده و بیماری را متوقف می‌کند.
آنتی‌بادی‌های یک آنتیژن، عموماً برای مقابله با آنتی‌ژن‌های بیماری دیگر کارآمد نیستند، مگر آن‌که بسیار شبیه هم باشند.
وقتی بدن آنتی‌بادی‌های خاص یک آنتی ژن را برای بار اول تولید می‌کند، هم‌زمان سلول‌های خاطره تولید آنتی بادی را نیز تولید می‌کند، که حتی پس از نابودی آنتیژنها در بدن حضور خواهند داشت.
در دفعات بعدی مواجهه با همان آنتیژن، پاسخ ایمنی بدن به آن بسیار سریع‌تر و موثرتر خواهد بود، چرا که سلول‌های خاطره آماده‌ی تولید آنتی‌بادی هستند.
این به این معنی است که اگر بدن انسان در آینده در معرض پاتوژن‌های خطرناک قرار گیرد، سیستم ایمنی او بلافاصله پاسخ لازم را ایجاد و از او محافظت خواهد کرد.
-
واکسن‌ها چه کمکی می‌کنند؟
واکسن‌ها حاوی آنتی‌ژن‌های ضعیف شده و یا بخش‌های غیر فعال آنها می‌باشند که قادرند پاسخ ایمنی بدن را تحریک کنند.
واکسن‌های جدیدتر به جای آنتیژن حاوی طرح اولیه آنتیژن هستند.
ولی واکسن‌ها چه حاوی خود آنتیژن و چه حاوی طرح اولیه‌ی آن باشند، بدن را برای ساخت آنتیژن تحریک خواهند کرد.
این واکسن‌ها موجب ایجاد بیماری نخواهند شد، ولی درست مانند زمانی که بدن با یک پاتوژن واقعی مواجه می‌شود، موجب تولید سریع آنتی‌بادی‌ها خواهند شد.
برای تولید آنتی بادی‌ها با عمر طولانی و همچنین تولید سلول‌های خاطره، برخی واکسن‌ها را باید در دوزهای متوالی هفتگی و ماهانه تجویز کرد.
به این طریق بدن یاد می‌گیرد که هنگام مواجهه با پاتوژن‌های بیماری‌زا به سرعت آنتی‌بادی مورد نیاز را تولید کند.
-
ایمنی گله‌ای
وقتی فردی واکسینه می‌شود، به احتمال خیلی زیاد در مقابل بیماری خاصی ایمنی خواهد داشت، مانند سرطان و ایدز.
در افرادی که حساسیت شدید به واکسن‌ها دارند، نمی‌توانند واکسن دریافت کنند.
اگر این افراد با افرادی که واکسینه شده‌اند، زندگی کنند، ایمنی خواهند داشت.
وقتی بیشتر افراد جامعه واکسن دریافت کنند، گردش و انتقال پاتوژن‌ها در میان آنها بسیار کم می‌شود. هرچه افراد بیش‌تری واکسینه و ایمن شوند، افرادی که قادر به دریافت واکسن نیستند کم‌تر در خطر مواجهه با پاتوژن‌ها قرار خواهند گرفت.
به این ایمنی، ایمنی گله‌ای گفته می‌شود.
ایمنی گله‌ای نه تنها برای افرادی که نمی‌توانند واکسن دریافت کنند مفید است، بلکه برای افراد مستعد بیماری نیز بسیار کارآمد است.
هیچ واکسنی قادر به ایجاد ایمنی صددرصدی نیست.
همچنین ایمنی گله‌ای نیز برای افرادی که واکسینه نمی‌شوند، محافظت کامل ایجاد نمی‌کند. ولی با وجود پدیده‌ی ایمنی گله‌ای، این افراد ایمنی قابل قبولی خواهند داشت.
در سالیان متمادی انسان توانسته برای تعدادی بیماری تهدید کننده حیات واکسن تولید کند، مانند: مننژیت، کزاز، سرخک و فلج اطفال.
-
تاریخچه واکسن فلج اطفال
در اوایل دهه ۱۹۰۰ فلج اطفال شیوع جهانی پیدا کرد و هر سال موجب فلج صدها هزار انسان شد.
در ۱۹۵۰ دو واکسن موثر برای آن تولید شد. ولی در برخی مناطق جهان واکسیناسیون آنقدر رایج نبود که بتواند جلوی گسترش بیماری را بگیرد. مخصوصاً در قاره آفریقا.
در دهه ۱۹۸۰ تلاشی بین‌المللی برای ریشه کنی فلج اطفال آغاز شد. در طول سالیان و دهه‌ها، ایمن‌سازی‌های روتین و واکسیناسیون انبوه در تمام کشورها انجام شد.
میلیون‌ها انسان که بیشترشان کودک بودند واکسینه شدند و در آگوست ۲۰۲۰ قاره آفریقا نیز به عنوان قاره‌ای عاری از فلج اطفال معرفی شد و به سایر کشورهای بدون فلج اطفال پیوست. در این بین فقط در افغانستان و پاکستان هنوز فلج اطفال ریشه‌کن نشده است.